مناطق ویژه اقتصادی در داخل مرزهای کشور واقع شده‌اند و هدف آنها شامل افزایش تراز تجاری، اشتغال، افزایش سرمایه گذاری، ایجاد شغل و مدیریت مؤثر است. به منظور تشویق برپایی کسب و کارها در منطقه اقتصادی، سیاست‌های مالی تعریف می شود. این سیاست‌ها معمولا در بخش‌های سرمایه گذاری، مالیات، تجارت و گمرکی است. در اواخر دهه ۶۰ مجموعه حاکمیتی و وزرات پست و تلگراف و تلفن آن زمان به این جمع بندی رسیدند که یک هاب پستی در منطقه و کشور احداث شود تا بتواند بار پستی منطقه را تجمیع، توزیع و دریافت کند و به کشورهای اطراف برساند.

 با این هدف لازم بود که یک فرودگاه ایجاد شود، از این رو با مکان یابی که انجام شد، در سال ۱۳۶۹ موقعیت فعلی فرودگاه پیام برای این کار انتخاب و در قالب یک پروژه در وزرات پست و تلگراف و تلفن سابق، کار آغاز شد و در سال ۱۳۷۴ تبدیل به یک شرکت دولتی به نام «شرکت خدمات هوایی پست و مخابرات پیام» شد. نیمی از سهام این شرکت متعلق به شرکت پست ایران و نیم دیگر نیز متعلق به شرکت مخابرات ایران بود و اساسنامه این شرکت نیز در مجلس شواری اسلامی مصوب شد. در ادامه با توجه به خصوصی سازی شرکت مخابرات طبیعتا سهام شرکت مخابرات به شرکت پست منتقل شد و آن سهام به تعهداتی تبدیل شد که دولت در قبال شرکت مخابرات داشت. به منظور آشنایی با قابلیت‌های این مجموعه و ابعاد مختلف توسعه‌ای آن با اکبر قنبرپور، مشاور وزیر ارتباطات، مدیر عامل منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه بین المللی پیام، گفت و گو کرده‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

مختصات مجموعه منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه بین المللی پیام از لحاظ موقعیت جغرافیایی و ‌‌پتانسیل‌های موجود درچه وضعیتی است؟

در ابتدا یک محدوده ۱۰ هزار هکتاری برای احداث این مجموعه بعنوان هاب پستی خاورمیانه در نظر گرفته شده که امروز تقریبا ۳۶۰۰ هکتار آن تثبیت شده و یک فرودگاه بزرگ به نام فرودگاه پیام با هدف نشست و برخاست انواع هواپیما شامل هواپیماهای سنگین و پهن پیکر ایجاد شد. در همین زمینه باندی به طول ۴۰۰۰ متر، عرض ۶۰ متر و با مقاومت ۷۵ احداث شد. همچنین سیستم ناوبری، برج مراقبت، سوختگیری، هندلینگ باری، سیستم‌های ایمنی و آتش نشانی کامل در حد یک فرودگاه تخصصی باری (کارگو) ایجاد شدند. با گذشت زمان، مزیت این مجموعه به منظور تبدیل شدن به هاب پستی بین المللی در کشور از دست رفت و کشورهای همسایه این فرصت از ما ربودند. به صورت همزمان پارادایم تکنولوژی هم در پست جابه جا شد به این صورت که با حضور اینترنت، شبکه‌های مجازی و توسعه ارتباطات یک تغییر پاردایم از آنالوگ به دیجیتال رخ داد. در پی این تغییرات بار پستی از «پاکت» به سمت «بسته» تغییر پیدا کرد و با پیشرفت رقبا مزیت رقابتی از دست رفت. در سال ۱۳۸۰ با تصویب هیأت وزیران، مجموعه فرودگاه پیام به یک منطقه ویژه اقتصادی تبدیل شد و امروز میتوان گفت که تنها منطقه ویژه اقتصادی است که داخل آن یک فرودگاه وجود دارد.

در حال حاضر چه فعالیت‌هایی در منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه بین المللی پیام، انجام می‌شود؟

در این مجموعه به وسعت ۳۶۰۰ هکتار سه اتفاق به صورت کلی در حال رخ دادن است؛ محور اول، محور صنعت و تولید است. امروز بیش ۳۰۰ شرکت صنعتی و تولیدی داخل مجموعه پیام مستقر بوده و فعالیت داشته و بیش از ۲۰۰۰ محصول-خدمت متنوع را تولید می‌کنند که همگی تجاری و وارد بازارهای داخلی و خارجی شده است. محور دوم فعالیت‌های مجموعه پیام، فعالیت‌های گمرگی و لجستیکی است. روزانه بار صادراتی و وارداتی استان البرز وارد فرودگاه پیام می‌شود؛ به صورتی که بخشی از این بار در منطقه ویژه انبارش شده و بخشی دیگر ترخیص میشود. به طور کلی عملیات انبارداری، تخلیه و بارگیری، صدور قبض انبار و انواع فعالیت‌های حمل و نقلی داخل مجموعه پیام شکل می‌گیرد که با ایجاد گمرک تخصصی فاوا ( ICT ) به صورت تخصصی نیز فعالیت خواهد کرد.  محور سوم فعالیت‌های مجموعه پیام، فعالیت‌های هوانوردی و فرودگاهی است. در حال حاضر نزدیک به ۷۰ درصد ظرفیت آموزش خلبانی کشور داخل فرودگاه پیام صورت می‌گیرد. فرودگاه پیام یک فرودگاه تخصصی باری (کارگو) بوده که در طول سال صدها تن کالای وارداتی به آن وارد شده و از طرق گمرک ترخیص می‌شود. همچنین پروازهای مسافری و فعالیت‌های تعمیر و نگهداری  هواپیما و هلی کوپتر نیز داخل این فرودگاه در حال انجام است. در یک جمع بندی کلی می توان گفت مجموعه کاملی از فعالیتهای تجاری، تولیدی و لجستیکی داخل مجموعه پیام انجام می‌شود.

با توجه به اینکه رسالت اولیه این مجموعه راه اندازی پروازهای باری بوده، آیا راه اندازی پروازهای مسافری در این مجموعه، تداخلی با این رسالت ندارد؟

به طور کلی بخشی از بار کشور با پروازهای مسافری داخلی و خارجی جا به جا می‌شود. از این رو پروازهای مسافری مکمل نقش باری فرودگاه هستند. ضمن اینکه برقراری پروازهای مسافری باعث محدود شدن پروازهای باری نشده است. زمانی در مجموعه پیام به صورت روزانه ۶ پرواز باری نشست و برخاست داشتند. امروز تعداد این پروازهای باری کاهش یافته و در طول یک سال به ۱۰ پرواز رسیده است. علت این است که قیمت سوخت کارگو از سال ۱۳۹۴ در کشور رشد فزاینده‌ای داشت. در آن سال هئیت وزیران قیمت سوخت هواپیماهای مسافری را ۶۰۰۰ ریال و قیمت سوخت هواپیماهای باری (کارگو) نرخ ثابتی پیدا نکرد. قیمت آن بر اساس فوب خلیج فارس (۸۰ تا ۹۰ سنت) محاسبه می‌شود. به علت گرانی قیمت ارز در مدت ۸ تا ۹ سال گذشته یک افزایش ۴۰ برابری در آن ایجاد شده و  این تفاوت باعث شده امروز حمل هوایی بسیاری از کالاها برای صاحب بار قابل توجیه اقتصادی نداشته باشد. از طرف دیگر ناوگان باری کشور فرسوده بوده و به طور کلی حمل و نقل هوای برای بار محدود شده و کاهش یافته؛ از این رو برقراری پروازهای مسافری در فرودگاه پیام محدودیتی برای پروازهای باری ایجاد نکرده است.

ایجاد گمرک تخصصی فاوا ( ICT ) در راستای چه هدفی راه اندازی شده است؟

در حال حاضر فعالان حوزه اقتصاد دیجیتال در کشور با واردات و صادرات بسیاری مواجه هستند. عمده قطعات و محصول ساخته شده و کامل در حوزه دیجیتال به کشور وارد می‌شود. در عین حال ساختار و ‌مکانیزمی که برای ورود این کالاها در نظر گرفته شده یک ساختار تخصصی نیست. یعنی قطعات و کالاهای دیجیتال وارد گمرکی میشود که در آن گمرک کالاهای اساسی، سوخت و مواد شیمیایی نیز وارد می‌شود. از ارزیابان و کارشناسان یک گمرک انتظار نداریم در همه حوزه‌ها شناخت لازم را داشته باشد. ضمن اینکه کالای فاوا ( ICT ) باید به سرعت ترخیص شده و وارد بازار یا خطوط تولید شود. بعضا شاهد این هستیم که یک بار وارداتی در حوزه ICT و الکترونیک بیش از دو ماه در گمرکات رسوب پیدا کرده و این موضوع برای صاحب کالا مشکل ایجاد می‌کند. از طرفی گمرک نیز چون به صورت تخصصی به این حوزه ورود پیدا نکرده در تشخیص نوع کالا، ارزش کالا و احتمال ممنوعیت ورود کالا با مشکلاتی مواجه است. انتظار نداریم که ارزیابان گمرکی در تمامی حوزه ها تخصص داشته باشند و از این رو به طور کلی رویکرد کمرگ جمهوری اسلامی این است که گمرکات تخصصی را تقویت کند.

در اواخر سال گذشته با همکاری گمرک پیشنهادی برای ایجاد گمرک تخصصی فاوا در فرودگاه پیام به هئیت وزیران ارائه کردیم که مصوب شد. مجموعه پیام یک منطقه ویژه زیر مجموعه وزارت فناوری ارتباطات و اطلاعات بوده و هم گمرک در آن مستقر بوده و خدمات گمرک و فرآیند گمرکی در آن تثبیت شده است. چند حلقه زنجیره دیگر نیز باید به آن اضافه شود تا بتوانیم از مجموعه پیام به عنوان یک گمرک تخصصی یاد کنیم. حلقه اول زنجیره، آزمایشگاه‌های تخصصی هستند که در مواردی که گمرگ یا سازمان استاندارد معرفی کرده بتواند آزمایشهای لازم را به سرعت روی کالاهای وارداتی انجام دهند. حلقه دوم این است که مرجع تخصصی و قانونی حوزه ICT، یعنی سازمان تنظیم ارتباطات و مقرارت رادیویی در کنار فرودگاه پیام مستقر شود. با همکاری خوبی که با این سازمان داشتیم (و مانند مجموعه پیام یکی از زیر مجموعه‌های وزارت فناوری ارتباطات و اطلاعات می‌باشد)، توافق حاصل شده و این سازمان در حال استقرار در فرودگاه پیام بوده و اتفاق خوبی است که رگولاتور و تنظیم گر نیز در این گمرک مستقر شود.

مطلب بعدی این است که بتوانیم خطوط پروازی مستقیمی را در اولویت اول به مقصد دوبی و در اولویت دوم به مقصد چین و منطقه شنزن برقرار کنیم. این موضوع پیشرفت مطلوبی داشته و به علت وجود فرودگاه در مجموعه پیام، کار مشکلی نیست. پیش بینی می کنیم تا مهلت قانونی ایجاد گمرک تخصصی فاوا ( ICT ) که تا پایان شهریور امسال است، این خطوط پروازی را دایر خواهیم کرد.

موضوع دیگر این است که کارشناسان، ارزیابان و ترخیص کاران در گمرک پیام بتواند آموزش‌های تخصصی این حوزه را دریافت کنند. این موضوع با همکاری نظام صنفی رایانه‌ای تهران و جهاد دانشگاهی در حال تدوین بوده و به زودی کلاس‌های آموزشی کارشناسان و ارزیابان گمرکی دایر خواهد شد.

مساله دیگر، تعیین ارزش کالاهای وارادتی است که با همکاری گمرک از بین تشکل‌های صنف ارتباطات و فناوری اطلاعات کشور در حال رایزنی هستیم که یکی از تشکل‌ها را به عنوان مرجع پیشنهاد دهنده ارزش کالای وارداتی معرفی کنیم. فعالیت دیگری در این زمینه در برنامه داریم که شامل توسعه فضای انبارش و توسعه نیروی انسانی گمرک مستقر در فرودگاه پیام است.  اینکه مجموعه پیام به عنوان گمرک تخصصی فاوا ( ICT ) در کشور شناخته شود جامع بوده اما مانع نخواهد بود به این صورت که صاحب کالا میتواند کالای خود را از گمرکات دیگر نیز ترخیص کند. در دستور العملی که پیش نویس آن تدوین شده و بزودی نهایی خواهد شد، پیش بینی شده که علاوه بر مجموعه پیام، مبادی نیز وحود داشته باشد. اما خدمات تخصصی که در مجموعه پیام در این زمینه ارائه می‌شود، در سایر نقاط نخواهد بود.

آیا ظرفیت‌های جدیدی برای سرمایه گذاری در مجموعه پیام وجود دارد؟

عمده شرکت‌های تولیدی مستقر در مجموعه پیام در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات و الکترونیک فعال هستند. هدفگذاری ما حرکت این است که مجموعه پیام را به یک شهر ارتباطات و الکترونیک تبدیل کنیم. این به معنا نیست که صنایع دیگر امکان حضور در مجموعه پیام را ندارد. البته برای صنایع آلاینده به دلیل مسائل زیست محیطی این امکان فراهم نیست. در سال گذشته ۶۶ قرارداد واگذاری زمین به سرمایه گذاران را داشتیم و قرار است امسال این ۶۶ قرارداد را به ۷۲ قرارداد افزایش دهیم. به طور کلی سالانه نزدیک به ۴۰ هکتار زمین را برای واگذاری به صنایع و سرمایه گذاران آماده سازی می‌کنیم. در حال حاضر مدل واگذاری اجاره بلند مدت ۲۵ ساله است. اما در ادامه به صورت مشارکت BOT نیز خواهیم داشت. در حال حاضر نیز تعدادی قرارداد به این صورت داریم. سال گذشته ۸ هکتار زمین را برای احداث سوله های کارگاهی در اختیار سرمایه گذاران قرار دادیم که بتوانیم نیاز متقاضیان به سوله آماده را پاسخ دهیم. امسال هم برنامه داریم که میزان فضاهای آماده در مجموعه پیام توسعه دهیم. هر متقاضی که بخواهد در مجموعه پیام مستقر شود، می‌تواند از طریق درگاه ملی مجوزهای کسب و کار درخواست خود را ثبت کند. دولت نیز بر طبق قانون نحوه تشکیل و اداره مناطق ویژه، امکانات و اختیاراتی را برای ما (بعنوان سازمان مسئول منطقه ویژه) در نظر گرفته تا بتوانیم برای شرکت‌ها  و سرمایه گذاران شرایط مطلوبی را فراهم کنیم. به طور کلی صدور جواز تاسیس، پروانه بهره برداری، مجوز فعالیت و جواز تعمیرات و نگهداری در اختیار مجموعه پیام قرار دارد و در این خصوص نیازی به مراجعه به وزرات صمت و سایر ادارات دولتی نیست. از طرف دیگر عملا وظایف شهرداری مانند صدور پروانه ساختمان، گواهی پایانه کار، رسیدگی به تخلفات، ضوابط احداث ساختمان، ادغام و تفکیک اراضی و ... در اختیار سازمان مسوول قرار دارد. این موضوع ورود سرمایه گذاران را تسهیل می‌کند و این سرمایه گذاران برای تمامی امور خود با یک پنجره واحدی بنام سازمان مسئول منطقه مواجه هستند. عمده تعامل ما با سرمایه گذاران و تولید کنندگان، در قالب انعقاد قراداد اجاره بلند مدت زمین (۲۵ ساله) بوده به این صورت که مبلغ اجاره سالیانه معادل سه درصد ارزش زمین دریافت می‌شود. برای توسعه زیر ساخت‌ها مدلهای مشارکت عمومی خصوصی از جمله BOT را نیز توسعه دا‌ده‌ایم. امسال در فراخوان منتشر شده پنچ پروژه را در قالب مدل‌های مشارکتی پیشنهاد داده‌ایم که شامل ایجاد نیروگاه خورشیدی به وسعت ۲۸ هکتار، احداث مجتمع تجاری و رفاهی به وسعت ۲ هکتار، احدات تیر پارک در اراضی شرقی مجتمع و در مجاورت با جاده به وسعت ۲ هکتار است. در کنار این دو فضای مجزا برای احداث مجتمع اداری، یکی به مساحت ۲۵۰۰ متر و دیگری ۱۲ هزار متر است.  همچنین ۳ هزار هکتار زمین برای احداث آشیانه بخش فرودگاهی در نظر گرفته شده است. این اراضی را به سرمایه گذاران یا به صورت اجاره یا به صورت مشارکت واگذار می‌کنیم.

چه برنامه‌های توسعه‌ای در حوزه منطقه ویژه اقتصادی پیام در نظر گرفته شده است؟

قدم دیگری که امسال برمی‌داریم این است که نهادها، شرکت‌ها و موسسات خصوصی که در حوزه کسب و کار خدمات مدیریتی، سرمایه گذاری، تامین مالی یا بیمه‌ای ارائه می‌کنند را به لیست شرکت‌های حاضر در منطقه پیام اضافه کنیم. تلاش داریم این موسسات در منطقه پیام مستقر کنیم و برای این منظور یک ساختمان مستقل برای استقرار آنها در نظر گرفتیم تا یک مرکز خدمات کسب و کار در منطقه پیام دایر شود. برنامه دیگر که از سال گذشته در دستور اقدام قرار گرفته ایجاد شهر سیلیکون در مجموعه پیام است. این موضوع کمک می‌کند به صنایع و شرکت‌هایی که در زمینه ساخت تجهیزات سیلیکون پایه فعالیت دارند، بتوانند در یک فضای مجتمع کنار هم فعالیت کنند. یک ناحیه تخصصی با وسعت ۲۰ هکتار برای آن در نظر گرفته شده که بخشی از اراضی آن واگذار شده است. بخش دیگری از اراضی مجموعه پیام برای احداث پارک فناوری هوایی در نظر گرفته شده و طبق توافقی که با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در حال شکل گیری است، زمینی را برای احداث پارک فناوری حوزه هوایی در نظر گرفته ایم. فعالان این حوزه قطعه سازان و شرکتهای ارائه دهنده خدمات میتوانند در این بخش مستقر شوند.

برنامه های بخش فرودگاهی پیام چیست؟

امسال یک نمایشگاه هوایی برای اولین بار در مجموعه پیام برگزار می‌کنیم. تلاش داریم که هم بخش صنعتی و تجاری و هم بخش عمومی و مردمی آن فعال باشد. تاریخ برگزاری این نمایشگاه اواسط آبان ماه است.  برنامه دومی که در بخش فرودگاهی داریم این است که به طور کلی بین مالکیت و بهره برداری از فرودگاه تفکیک قائل شویم. قصد داریم مالکیت را برای مجموعه پیام (شرکت خدماتی هوایی پیام) حفظ کنیم اما عملیات، مدیریت و بهره‌برداری آن را در قالب یک پلتفرم به بخش خصوصی واگذار کنیم به گونه‌ای انحصار ایجاد نشود و مانع از فعالیت سایر شرکت‌های دیگر بخش خصوصی در آنجا نشود. طراحی‌ها و اسناد آن تکمیل شده و پیش بینی ما این است که در نیمه اول امسال بتوانیم در این زمینه به صنعت هوایی کشور اطلاع رسانی و فراخوان بدهیم. واگذاری در سطح بهره برداری به صورت قرار داد بلند مدت و ترکیبی از قرار داد اجاره و BOT خواهد بود.  در این زمینه به ترمینال جدید، فضاهای آشیانه جدید، یک ترمینال باری نیاز داریم که قرار است احداث آن را به بخش خصوصی واگذار کنیم.

چشم انداز منطقه ویژه اقتصادی و فرودگاه پیام را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

 مجموعه پیام این قابلیت را دارد که به بزرگ‌ترین قطب اقتصاد دیجیتال منطقه تبدیل شود. برای این منظور یک چشم انداز مالی نیز در نظر گرفته شده تا سال ۱۴۱۰ بتوانیم یک درصد تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور را در مجموعه پیام رقم بزنیم. مجموعه پیام از نظر وسعت جزو چند منطقه ویژه اقتصادی بزرگ کشور است.  اگر مناطق ویژه اقتصادی موجود در کشور را به مناطق ویژه فعال و غیر فعال تقسیم کنیم در بین مناطق ویژه اقتصادی فعال در حال حاضر نزدیک‌ترین منطقه ویژه اقتصادی به پایتخت محسوب می‌شود. همچنین جزو منطقه ویژه اقتصادی که چسبیده به شهر (مهرشهر کرج) است که اغلب مناطق ویژه از این قابلیت محروم هستند. نقطه تمایز دیگر این منطقه این است که فرودگاه داخل این منطقه وجود دارد و جزو معدود مناطق ویژه اقتصادی است که گمرک استان داخل آن مستقر است.